Orhan Yalçın Gültekin

Bu yazı Darüşşafaka’dan Yankı’nın Eylül 2003 sayısında yayımlanmıştı. Gözden geçirip birkaç maddî hata ile en sondaki hatalı akıl yürütmeleri çıkartıp Darüşşafakalılar Derneği ile Çırak Mektebi’nin kuruluş tarihini de metne ekledim.

İnsanlar zamanı ölçer ve takvimleri oluştururken hangi başlangıç olayını alırlarsa alsınlar bir de ölçü aracı belirlemişler. Bu ölçü aracı ya “Güneş” olmuş ya da “Ay”. “Güneş”in ölçü aracı olarak alındığı durumlarda dünyanın güneş etrafında bir tam dönüşüne denk düşen süre olan 365 gün 6 saat kullanılmış. “Ay”ın ölçü aracı olduğunda ise “Ay”ın “Dünya” çevresinde 12 kez dönmesinin süresi (12 x 29,5 = 354 ve 355 gün) esas alınmış. Tarihte Güneş Takvimi’ni ilk Mısırlılar kullanmış, Ay Takvimi’ni ise Sümerler.

Osmanlılardan bu yana üç takvim kullanmışız: Hicrî, Rumî ve Milâdî takvimler. Hicrî ve Rumî takvimler Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç (hicret) edişini (15 veya 16 Temmuz 622) başlangıç kabul ederken, Milâdî takvim, Ocak ayının 1. Gününden hareket etmiş.(1) Öte yandan Hicrî takvim bir Ay takvimiyken, Rumî ve Milâdî takvimler Güneş takvimi olarak düzenlenmiş, Hicrî ve Rumî takvimlerde yıl, Mart ayından başlatılmış.

Hicrî başlangıcın Milâdî karşılığında değişik kaynaklarda iki farklı tarih (15 Temmuz 622 veya 16 Temmuz 622) verilmektedir. Diyanet’in değerlendirmesini esas aldık. Yaygın olarak kullanılan da budur.

Bu yazının ilk yayımında (2003) Milâdî takvim başlangıcı olarak yaygın bir yanlışı kullanmış ve “Hz. İsa’nın doğumundan yola çıkmış” diye yazmıştım. Oysa Ocak (January) ayı Roma mitolojisindeki “Kapı/Geçit” tanrısı Janus’tan gelmektedir. Tanrı Janus’un farklı yönlere bakan iki yüzü vardır; bir yüzü gidene, diğer yüzü ise gelene bakar.

Cemiyet-i Tedrisiyye-i İslamiye ne zaman kuruldu?

Cemiyet-i Tedrisiyye-i İslamiye’nin (Darüşşafaka Cemiyeti) kuruluş yılı değişik kayıtlarda farklı gösterilmiştir.

Hem Cumhurbaşkanı M. Kemal Atatürk’e sunulan 1927 baskılı “Darüşşafaka – İlk Halk Mektebi” adlı yapıtta hem 1948 baskılı “Darüşşafaka 1873” adlı çalışmada 1281 karşılığı olarak 1865 verilmektedir Cemiyet’in kuruluş yılı olarak. Uzun süredir ise DC’nin kuruluş tarihi, 1863 olarak kullanılıyor/kabul ediliyor. Elimdeki 1978 yıllığındaki tarihçede de 1863 yılı verilmiş. 1865 yerine 1863’ün ilk ne zaman kullanıldığını ise bilemiyorum. Peki, bu tarihlerden hangisi doğru? Yoksa ikisi de mi yanlış? Doğru olan ne?

Darüşşafaka Tarihi 1863-1998 adlı çalışmada “Darüşşafaka Cemiyeti 30 Mart 1863 günlü (21 Şevval 1280) padişah fermanıyla Cemiyet-i Tedrisiyye-i İslamiye olarak kurulmuştur.” denilmektedir. Eğer Hicrî 21 Şevval 1280 tarihi doğruysa, bunun milâdi karşılığı 30 Mart 1864’tür.

Buna göre Darüşşafaka Cemiyeti’nin Kuruluş tarihi Hicrî 21 Şevval 1280/ Rumî 18 Mart 1280/Milâdî 30 Mart 1864 Çarşamba görünüyor. Ancak Cemiyet-i Tedrisiyye-i İslâmiye’nin kuruluş başvurusunun 1863 yılında yapıldığı söylenebilir.

Peki, 1865 nereden çıkıyor? Şuradan: CTİ (DC), ilk eğitim çalışmalarına 1865 yılında başlıyor. 15 Şevval 1281/1 Mart 1281/13 Mart 1865 Pazartesi tarihli Tasvir-i Efkâr’da yayınlanan Madde-i Resmiye’de, 1865 yılının Mart ayının 13’ünden ay sonuna kadar her Cumartesi, Salı ve Perşembe günleri kayıt yaptırılabileceği yazılmaktadır. Eğitim Nisan 1865’te başlamıştır. Olasıdır ki talîm ve terbiyeye başlangıç yılı, kuruluş yılı olarak kabul edilmiş.

Darüşşafaka ne zaman kuruldu?

Darüşşafaka’nın kuruluş yılı 1873 olarak kabul edilir ki bu tamamen yanlıştır. 1873, Darüşşafaka adı altında eğitime başlandığı yıldır.

Darüşşafaka Nizamnamesi Hicrî 15 Ramazan 1288’de hazırlanmış. Bu tarih, Rumî 16 Teşrinisani 1287 ve Milâdî 28 Kasım 1871 Salı’ya denk düşüyor. (DT 1863-1998’de 21 Kasım 1871 olarak yazılmış. Bkn. Sf 18.)

Anlaşılan o ki, nizamnameyi hazırlamak yetmiyor; bir de padişah fermanı gerekiyor. “Aciz yetimler ve Müslüman çocukların talim ve terbiyeleri için” kurulan Darüşşafaka’yla ilgili İrade-i Seniye-i Hazret-i Padişahı Sureti’nin tarihi ise Hicrî 15 Muharrem 1289. Bu tarih de Rumî 13 Mart 1288 ve Milâdî 25 Mart 1872 Pazartesi’nin karşılığı.

Darüşşafaka ne zaman eğitime başladı?

Darüşşafaka’nın eğitime başlama tarihiyle ilgili ilk not, Tarihi Bina’nın açılış töreninden üç gün sonra olduğuyla ilgilidir.

Tarihi Bina’nın açılış töreniyle ilgili olarak birbiriyle çelişen iki tarih var:

  1. Rumî 12 Haziran 1289 – Milâdî 24 Haziran 1873 Salı (D-İHM Sf. 5). Buna göre Darüşşafaka’nın eğitime başlama tarihi 27 Haziran 1873 Cuma
  2. Hicri 2 Cemaziyülevvel 1290 – 28 Haziran 1873 Cumartesi (D-İHM Sf. 7). Buna göre Darüşşafaka’nın eğitime başlama tarihi 1 Temmuz 1873 Pazartesi

Öte yandan DT 1863-1998 sayfa 19’da eğitime başlama tarihi olarak Milâdî 29 Haziran 1873 Pazar yazılmış.

Darüşşafaka Mezunin Cemiyeti ne zaman kuruldu?

“Darüşşafaka Mezunlar Derneği’nin 8 Ağustos 1908 (1324) günlü ilk toplantısı” (NÖ) ifadesinden yola çıkarak Darüşşafakalılar Derneğinin kuruluş tarihi 08.08.1908 olarak kabul edilmiş ve böyle de kullanılmıştır. Oysa ki kuruluş tarihi olan 8 Ağustos 1324 Rumî takvime göredir ve Milâdî takvim karşılığı 21 Ağustos 1908 Cuma’dır.

Bilindiği gibi Darüşşafakalılar Derneği bir yetişenler derneğinden fazlasıdır. (OYG) Darüşşafakalılar Derneği’nde bir araya gelmiş Darüşşafakalılar, “tıpkı Darüşşafaka kurucularının ve ilk Cemiyet-i Tedrisiyye üyelerinin yaptıkları gibi esnaf çıraklarını meccanen okutmayı ve bu suretle kendilerine edilmiş olan hizmetin şükran borçlarını bir nebze ödemeyi düşünerek” Rumî 14 Şubat 1325 / Milâdî 27 Şubat 1910 Pazar günü Çırak Mektebi’nin açılış törenini yapmış ve eğitime başlamışlardır. (SZB)

Kaynaklar:

  1. Darüşşafaka – İlk Halk Mektebi: 1. Basım Darüşşafaka Cemiyeti (1927)İ 2. Basım Darüşşafakalılar Derneği (2000)
  2. Darüşşafaka 1873, 1. Basım, Darüşşafakalılar Cemiyeti (1948)
  3. Darüşşafaka Tarihi 1863-1998, Darüşşafaka Cemiyeti (1998)