Orhan Yalçın Gültekin

3 Haziran 1925 doğumlu Amerika Birleşik Devletleri yurttaşı ve bir Macar Yahudisi aktör Tony Curtis (doğumundaki adıyla Bernard Schwartz) 51 yıllık aktörlük yaşamının ardından 29 Eylül 2010 tarihinde öldü. Şimdi böyle anlatınca insan bir garip oluyor. ABD yurttaşı olması bilinmeyen bir şey değil. Göçmen bir Macar Yahudisi olmasının da yadırganacak bir tarafı yok ama who cares? Kim onu bir Macar Yahudisi, hatta bir ABD yurttaşı olarak gördü ve belledi ki? O bir aktördü ve that’s all!

Tony Curtis, 51 yıllık aktörlük yaşamının en parlak dönemlerini 1950 ve 1960’lı yıllarda yaşadı. Kariyerine altmıştan fazla sinema filmi sığdırdı, sayısız televizyon programında yer aldı. Hafif komedilerden ciddi dramlara kadar çok geniş bir alanda aktör olarak kendini kabul ettiren Tony Curtis, en sevdiğim oyuncular listesinde özel bir yere sahip oldu.

Taras Bulba

Tony Curtis’i öncelikle Taras Bulba filmindeki Andrei Bulba performansıyla hatırlayacağım. O filmde Taras Bulba rolündeki Yul Brynner ile karşılıklı döktürmüşlerdi. Film, Nikolai Gogol’un aynı adlı (Taras Bulba – Rusça: Тара́с Бу́льба) tarihi romanından (1832/5) beyaz perdeye J. L. Thomson tarafından aktarılmıştı (1962). İşin uzmanları, filmin Gogol’un romanının 1832/5 Ukrayna baskısına değil de 1842 Rusya baskısına daha yakın olduğunu söylemişlerse de bu bizim konumuzun dışındadır. [Varlık yayınlarından 1950’li yıllarda çıkan romanı çok erken yaşlarda okumuş, filmi de siyah-beyaz TRT aracılığıyla seyretmiştim; dolayısıyla bu konuda yorum yapacak durumda değilim.] Öykü tarihsel bir zeminde evrensel bir ilişki üzerinde yükselir. Gelenekçi bir baba (Taras Bulba) ile biri “babasının oğlu” (Ostap Bulba) diğeri “çirkin ördek yavrusu” mu belli değil (Andrei Bulba) iki oğlu arasındaki uyum-çatışma sarmalını anlatır. Eğer Taras Bulba rolü için Yul Brynner doğru bir seçimse –ki öyledir; cuk oturmuştur-, “aykırı oğul” Andrei Bulba rolü için Tony Curtis de aynı uygunluktadır. Üstelik baba ile oğul arasındaki barbar-uygar, gelenekçi-modern, romantik buduncu-köksüz karşıtlıklarını görsel düzeyde bu denli üst düzeyde yansıtabilecek başka iki aktör bulunabilir miydi diye düşünmeden edemiyor insan. Sert hatlı Yul Brynner ile kâğıt çocuk (şimdilerde baby face mi deniliyor?) Tony Curtis, rolleri için biçilmiş kaftanlarmış; bugün bile öyle görünüyor.

Trapeze/Trapez

Sonra Burt Lancaster ve Gina Lollobrigida ile birlikte harikalar yarattıkları “Trapeze/Trapez” gelir aklıma. Carol Reed tarafından yönetilen bu 1956 yapımı filmde muhteşem Burt Lancaster, Hollywood kariyerine adım atan güzeller güzeli Gina Lollobrigida ve Tony Curtis birlikte kamera karşısına geçerler ve bir besle kargayı oysun gözünü temalı filmde unutulmaz bir üçlü oluştururlar. Usta-çırak ilişkisi, fettan bir kadın ve ortaya çıkan bir aşk üçgeni çok sıradan ve olağan-alışıldık bir konu olsa da güçlü oyunculuklarla belleğimde yer etmişti. O filmde Gina’ya aşık, Burt Lancaster’e hayran olmuş, Tony Curtis’i de belleğime yerleştirmiştim. Bu filmdeki performansıyla Burt Lancaster 6. Berlin Uluslararası Film Festivalinde En İyi Aktör dalında Gümüş Ayı ödülü alacak, hem Gina Lollobrigida hem Tony Curtis de bu filmle kariyerlerinde önemli bir yükseliş sağlayacaklardı.

The Defiant Ones

Amma velakin benim için çok özel olan bir filmdeki muhteşem rolünden bahsetmezsem Tony Curtis eksik kalır. Bir başka kült oyuncum Sidney Poitier ile birlikte rol aldıkları 1958 yapımı “The Defiant Ones” (hafızam beni yanıltmıyorsa bizde “Düşman Kardeşler” benzeri bir adla oynamıştı), yalnızca ikisinin kolay yinelenemeyecek üst düzey oyunculukları ve uyuşmalarıyla değil ama ırkçılık karşıtı temasıyla da anılmayı gerektiriyor. Nedrick Young’ın öyküsünden Harold Jacob Smith uyarlamasına dayanarak Stanley Kramer tarafından yönetilen 1958 yapımı film, iki mahkumun –Afro-Amerikan Noah Cullen (Sidney Poitier) ile ırkçı John “Joker” Jackson (Tony Curtis)- birbirlerine zincirlenmiş halde kaçışını anlatır. Birbirlerinden nefret ediyor olmalarına karşın, birbirlerine zincirli oldukları için işbirliğinde bulunmak zorundadırlar. Olayların gelişimi, ikilinin birbirleriyle yakınlaşmalarına, birbirlerine saygı duymalarına ve aralarında bir kader arkadaşlığının oluşmasına yol açar. Filmin finali bu gelişim ve değişimin zirvesini etkili biçimde ortaya serer.

Some Like It Hot

Ortalama seyirci, Tony Curtis’i 1959 yapımı “Some Like It Hot” (Bazıları Sıcak Sever) filminden hatırlar. Billy Wilder’ın yönettiği bu Amerikan komedisi, hala çoğunluk tarafından gelmiş geçmiş en güzel kadın olarak kabul edilen olağanüstü Marilyn Monroe ile en önemli komedyenlerden biri olarak değerlendirilen Jack Lemmon’ı genç kızların sevgilisi Tony Curtis ile bir araya getiriyordu. Gangsterlerden kaçan iki erkek müzisyenin saklanabilmek için kadın kılığına girerek bir “kız müzik grubu”na katılışıyla gelişen olayları anlatan film, mizahın doludizgin tırmandığı bir hafif komediydi aslında ama dünya çapında öyle bir sükse edindi ve öyle büyük bir etki yarattı ki, 2000 yılında, Amerikan Film Enstitüsü (American Film Institute), “Some Like It Hot”u bütün zamanların en büyük Amerikan komedisi ilan etti.

“Some Like It Hot” bu kadar popüler olduktan ve böylesine onurlandırıldıktan sonra, bana söyleyecek fazla bir şey kalmıyor ama Tony Curtis’in “Some Like It Hot” ile anılması, sanki ona haksızlık ediliyormuş gibi geliyor bana…

Filmografisi

• Criss Cross (1949)
• City Across the River (1949)
• The Lady Gambles (1949)
• Take One False Step (1949) (scenes deleted)
• Johnny Stool Pigeon (1949)
• How to Smuggle a Hernia Across the Border (1949) (short subject)
• Woman in Hiding (1950)
• Francis (1950)
• I Was a Shoplifter (1950)
• Sierra (1950)
• Winchester ’73 (1950) (Credited as Anthony Curtis)
• Kansas Raiders (1950)
• The Prince Who Was a Thief (1951)
• Meet Danny Wilson (1952) (cameo)
• Flesh and Fury (1952)
• No Room for the Groom (1952)
• Son of Ali Baba (1952)
• Houdini (1953)
• The All-American (1953)
• Forbidden (1953)
• Beachhead (1954)
• Johnny Dark (1954)
• The Black Shield of Falworth (1954)
• Six Bridges to Cross (1955)
• So This Is Paris (1955)
• The Purple Mask (1955)
• The Rawhide Years (1955)
• The Square Jungle (1955)
• Trapeze (1956)
• Mister Cory (1957)
• Sweet Smell of Success (1957)
• The Midnight Story (1957)
• The Vikings (1958)
• Kings Go Forth (1958)
• The Defiant Ones (1958)
• The Perfect Furlough (1958)
• Some Like It Hot (1959)
• Operation Petticoat (1959)
• Who Was That Lady? (1960)
• The Rat Race (1960)
• Spartacus (1960)
• Pepe (1960) (cameo)
• The Great Impostor (1961)
• The Outsider (1961), as Ira Hayes
• Taras Bulba (1962)
• 40 Pounds of Trouble (1962)
• The List of Adrian Messenger (1963) (cameo)
• Captain Newman, M.D. (1963)
• Paris, When It Sizzles (1964) (cameo)
• Wild and Wonderful (1964)
• Goodbye Charlie (1964)
• Sex and the Single Girl (1964)
• The Great Race (1965)
• Boeing Boeing (1965)
• The Flintstones (1965) (voice)
• Chamber of Horrors (1966) (cameo)
• Not with My Wife, You Don’t! (1966)
• Arrivederci, Baby! (1966)
• Don’t Make Waves (1967)
• On My Way to the Crusades, I Met a Girl Who… (1968)
• Rosemary’s Baby (1968) (voice)
• The Boston Strangler (1968)
• Monte Carlo or Bust (1969)
• You Can’t Win ‘Em All (1970)
• Suppose They Gave a War and Nobody Came? (1970)
• The Persuaders! (1971–1972)
• Mission: Monte Carlo (1974)
• Lepke (1975)
• The Count of Monte Cristo (1975)
• London Conspiracy (1976)
• The Last Tycoon (1976)
• Casanova & Co. (1977)
• Sextette (1978)
• The Manitou (1978)
• The Bad News Bears Go to Japan (1978)
• The Users (1978)
• Electric Light Orchestra Out of the Blue: Live at Wembley (1978)
• Double Take (1979)
• Title Shot (1979)
• Little Miss Marker (1980)
• It Rained All Night the Day I Left (1980)
• The Mirror Crack’d (1980)
• Moviola: The Scarlett O’Hara War (1980)
• Othello, the Black Commando (1982)
• Where Is Parsifal? (1983)
• BrainWaves (1983)
• The Fantasy Film Worlds of George Pal (1985) (documentary)
• Club Life (1985)
• Insignificance (1985)
• The Last of Philip Banter (1986)
• Balboa (1986)
• The Passenger – Welcome to Germany (1988)
• Lobster Man From Mars (1989)
• Midnight (1989)
• Tarzan in Manhattan (1989)
• Walter & Carlo In America (1989)
• Prime Target (1991)
• Center of the Web (1992)
• Hugh Hefner: Once Upon a Time (1992) (documentary)
• Naked in New York (1993)
• The Mummy Lives (1993)
• A Century of Cinema (1994) (documentary)
• The Immortals (1995)
• The Celluloid Closet (1995) (documentary)
• Roseanne – TV Series (1996) (role as Hal, ballroom dance studio instructor)
• Hardball (1997)
• Brittle Glory (1997)
• Elvis Meets Nixon (1997)
• Alien X Factor (1997)
• Stargames (1998)
• Louis & Frank (1998)
• Play It to the Bone (1999) (cameo)
• Reflections of Evil (2002) (narrator)
• Where’s Marty? (2006)
• The Blacksmith and the Carpenter (2007) (voice)
• David & Fatima (2008)
• The Jill & Tony Curtis Story (2008) (documentary feature)